Avrupa’nın ortasındaki bağımsız Müslüman devlet 33 yıldır ayakta

1 Mart 2025   Burhanettin Akbora

Avrupa kıtasının ortasında yer alan ve halkının çoğunluğu Müslüman Boşnaklar tarafından oluşturulan Bosna-Hersek, 29 Şubat-1 Mart 1992’de yapılan referandumun ardından Yugoslavya Federal Sosyalist Cumhuriyeti’nden Bosna-Hersek Cumhuriyeti adıyla ayrılarak kazandığı ve sonrasındaki savaş ve soykırımda 200 bin kayıp verdiği bağımsızlığının 33’üncü yıl dönümünü kutluyor. Ülkenin adındaki cumhuriyet sözcüğü Dayton anlaşmasıyla kaldırılmasına ve ülke iki parçaya ve çok sayıda kantona bölünmesine rağmen Müslüman Boşnaklar hala varlıklarını sürdürmekte ancak 1992-1995’teki savaşın acı hatıraları canlılığını koruyor.

Ülkenin yarısı yurt dışında

Bosna’da barışı getiren ancak getirdiği karmaşık siyasi yapı nedeniyle eleştirilen Dayton Barış Antlaşması, Bosna Hersek’teki birçok siyasiye göre istikrarın önündeki en büyük engel. Ülkede üç unsur ve onların da altın 10 kanton yer almakta ve hepsinin ayrı başbakanı ve hükümeti bulunmakta. Diğer yandan ülkenin cumhurbaşkanı yok üç adet cumhurbaşkanlığı konseyi üyesi var. Ülke nüfusu 4 milyon ama ekonomi kötü olduğu, yolsuzlukların sürdüğü ve yoğun bir gelir dengesizliği bulunduğu için bunun 2 milyonu yurt dışında yaşıyor. Bosna Hersek, bağımsızlık ilanının 33’üncü yılında önemli projelere ev sahipliği yapabilecek potansiyele ve ucuz iş gücüne rağmen, nüfusunu göç nedeniyle kaybeden ülkelerden biri.

Soykırıma giden ve Batı’nın seyrettiği adımlar

Önce Slovenya ardından da Hırvatistan’ın 1991’de Yugoslavya’dan ayrılarak bağımsız olmasının ardından büyük oranda Sırpların kontrolünde olan Yugoslav Halk Ordusu ile Hırvat güçleri arasında başlayan çatışmalar Bosna Hersek’e de sıçramıştı. Yugoslav ordusu Bosna Hersek sınırları içinde kalan ancak nüfusunun çoğunluğunu Hırvatların oluşturduğu Ravno’ya saldırmıuş, Yugoslavya’nın bölünmesini kendi lehine kullanmak isteyen Bosnalı Hırvatlar ve Sırplar da ülke topraklarını aralarında paylaşmaya başlamıştı. Ülkedeki Hırvatlar, 18 Kasım 1991’de Hersek Bosna Hırvat Cumhuriyeti’ni, Sırplar ise 9 Ocak 1992’de Sırpçık Cumhuriyeti’ni ilan etti. Ülkenin büyük çoğunluğunu oluşturan Müslüman Boşnakların bağımsız bir devlet olmaktan başka çareleri kalmadığından Bosnalı Sırpların tehditlerine rağmen Slovenya ve Hırvatistan’ın Yugoslavya’dan ayrılmalarının akabinde Bosna Hersek’te bağımsızlık referandumu için karar alınmıştı.

Bağımsızlık ardından soykırım başladı

Referandumu Bosnalı Sırplar büyük oranda boykot ederek katılmamış, %64,31 katılımla oy veren halkın %99,44’ü bağımsızlıktan yana evet oyu vermişti. Bağımsız Bosna Hersek, 22 Mayıs 1992’de Birleşmiş Milletler üyesi olmuştu. Ancak referandumun ardından Yugoslavya Ordusu’nun yanısıra Sırbistan’dan gelen, İsrail ve Slovenya tarafından eğitilen, Kıbrıs Rum Kesimi vasıtasıyla finanse edilen, hatta en kanlı grubu Kızılyıldız futbol kulübü amigolarından oluşan Arkan, Dragan, Şeşelj gibi isimlerin ontrolündeki paramiliter Sırp birlikleri, Müslüman Boşnaklara karşı etnik temizliğe başlamış, gönüllü olarak Romanya, Yunanistan, Ukrayna, Rusya, Bulgaristan gibi ülkelerden gelen öldürdükleri çocuk başına yüz dolar verilen psikopat keskin nişancıların da katılımıyla 2. Dünya savaşı sonrası Avrupa’daki yegane soykırım uygulamaya konmuştu.

İlk cumhurbaşkanı Aliya İzetbegoviç‘in liderliğinde Bosna’nın toprak bütünlüğünü, egemenliğini ve bağımsızlığını korumak için bir araya gelen farklı dini ve etnik kökenlerden Bosna Hersekliler, kuzeyde ve doğuda Sırplar, güneyde ve batıda ise Hırvatlarla savaştı. Tüm dünyanın gözü önünde 3,5 yıl süren savaş boyunca çok büyük sivil katliamlar, işkenceler, etnik temizlikler, sürgünler ve soykırım gerçekleşirken, başkent Saraybosna, tam 44 ay Sırpların kuşatması altında kalmıştı.

Temmuz 1995’te ülkenin doğusundaki Srebrenitsa şehrine giren savaş suçlusu Sırp komutan Ratko Mladic’in emrindeki birlikler, sadece birkaç günde en az 8 bin 372 Boşnak sivili katlederek, soykırım gerçekleştirmiş. Prijedor, Foca, Zvornik ve Visegrad gibi birçok şehirde yapılan etnik temizlik nedeniyle bu bölgelerde yaşayan Boşnak kalmamıştı.

Soykırım sırasında NATO ülkeleri arasında çatlak oluşmuştu. İngiltere, Fransa, Yunanistan, Kanada kuvvetle Sırp destekçisi olmuş, Almanya, İspanya, İtalya, Hırvatları desteklemişti. Yalnızca Türkiye’nin desteklediği Boşnaklar’a 1994 yılından sonra ABD’de destek vermeye başlamıştı. Birleşmiş Milletler silah ambargosu Sırp ve Hırvatları etkilememkte sadece Müslümanl Boşnaklara zarar vermekteydi. İran, ABD, Türkiye silah sevkiyatı için Sudan’ın başkenti Hartum’da bir araya gelmiş, Hırvatistan üzerinden cephane 1994 yılından tibaren sokulmaya başlanmıştı.

Müslüman Boşnaklar ve Katolik Hırvatlar 1995 yılı yazının sonunda büyük bir karşı saldırı başlatarak ülkeyi geri almaya başlamış, Sırp güçler yenilgiye uğratılmış, ülke tamamen kurtarılacakken bu taaruz ABD tarafından Sırplar lehine durdurularak ateşkese gidilmesi istenmişti. Yüz binlerce insanın hayatını kaybettiği, milyonlarcasının evlerini terk etmek zorunda kaldığı, kadınların tecavüze uğradığı, sivillerin toplama kamplarında işkence gördüğü kanlı savaş, ABD’de günler süren müzakerelerin ardından 21 Kasım 1995’te paraf edilen ve dönemin Bosna Hersek Cumhurbaşkanı Aliya İzetbegoviç, Sırbistan Cumhurbaşkanı Slobodan Milosevic ve Hırvatistan Cumhurbaşkanı Franjo Tudjman’ın Fransa’da 14 Aralık 1995’te imzaladığı Dayton Barış Antlaşması’yla sona ermişti.