Arapça tek Sami dil değil

Süleyman Nazif Kalaycı

Sami dilleri denince akla Arapça gelir. Arapça sadece İslam dünyasının mukaddes kitabı Kuran-ı Kerim’in dili değil aynı zamanda pek çok Müslüman ülkenin dillerine girmiş sözcükleri, ifadeleriyle ve yakın zamanda Birleşmiş Milletlerin resmi dili olarak da öneme sahip bir dil. Eski Türk dilinin, kültürünün ve tarihinin anlaşılması için iyi derecede Arapça pek çok uzman tarafındanzorunluluk olarak görülmekte. 1924 yılına kadar Türkiye’de liselerde Türkçe dışında iyi derecede Arapça, Farsça, Fransızca eğitimi verilmekteydi. Sami dilleri konusunda genel bilgi Türkiye açısından önemli çünkü bu gruptaki en az 10 dil ve çok sayıda lehçe ülkemizde gerek yerli halk gerekse göçmenler tarafından konuşulmakta. Ancak Sami dilleri sadece Arapça’dan oluşmuyori onunla yakın akraba pek çok farklı dil var.

Bugün Orta Doğu dediğimiz insanlık tarihinin merkezi bölgede 4,500 yıllık yazılı tarihe sahip Sami dilleri arasında zamanla kaybolan Irak’taki Akad, Asur, Babil dilleri, Suriye’deki Ebla ve Mari dilleri, Filistin ve Lübnan’daki Kenan ve Fenike dilleri, eski Arabistan dilleri, eski Arami dili, eski Keldani dili, eski Habeş dili (Geez) gibi bugün artık konuşulmayan diller de var. Günümüzde dünyada kullanılan Latin, Grek, Kiril, Ermeni, Gürcü, Hindistan, Moğol, Etiyopya gibi pek çok alfabenin de kökeni Fenike alfabesi.

Bugün dünyanın yaklaşık onda birinin konuştuğu Sami dillerini uyananinsan.com sizler için ele aldı. Bu dillere özetle bakalım:

Resmi ya da yaygın Sami dilleri

Dünyada 800 milyon kişi bu gruptaki dilleri konuşmakta.

Arapça

660 milyon kişi tarafından anlaşılabilen Arapça aynı zamanda iki milyar Müslüman’ın da ibadet dili. Fasih Arapça olarak bilinen standart Arapça genelde resmi dil ve yazışmalarda, televizyon haberlerinde kullanılsa da Arap ülkelerinde yaşayanlar genelde halk dili olan Arapça’nın bozulmuş hallerini yaygın olarak konuşmakta. Bunlar bazen en Batıdaki Mağrib Arapçası ve en Doğudaki Haliç Arapçası gibi birbirlerinden önemli farklar gösterebilmekte. Araplar kelime ve telaffuz olarak birbirinden farklı iki lehçenin biraraya gelmesi halinde çoğu zaman anlaşmak için Fasih Arapça’ya dönebiliyorlar. Eskiden Garp Ocakları olarak bilinen Mağrib bölgesinde (Fas, Cezayir, Tunus) 100 milyon Arapça konuşan tarafından Fransızca zaman zaman Arapça ile dönüşümlü kullanılabiliyor.

Cezayir’de bir hukuk yürüyüşünde Arapça-Fransızca pankartlar.

Amhari

60 milyon konuşanı olan bu Sami dili, 115 milyonluk Etiyopya’nın resmi dili. Etiyopya’daki en büyük etnik grup olmamasına rağmen başkent Addis Ababa’da ağırlıklı olan, eski kraliyetin geldiği topluluk olan ve geleneksel olarak bu ülkenin bürokrasisinde etkin konumdaki Amhari grubunun ana dili. Amhariler nerdeyse tamamen Hristiyan ancak ülkedenin geri kalanı Müslüman çoğunluğa sahip. Doğu Afrika ülkesinde yüzlerce irili ufaklı ana dil ve lehçe konuşulduğundan bu dil resmi dil olarak Etiyopyalıları birleştiriyor.

Etiyopya’da bir Amhara düğünü.

Hasaniye

Az bilinen bu dil Arapça’ya çok yakın, Berberi dili ve Arapça’nın karışımıyla oluşmuş tarihsel bir dil. 10 milyon Kuzey Batı Afrikalı’nın konuştuğu Hasaniye, Moritianya, Senegal ve Mali resmi dili. 4 milyona yakın kişi tarafından Cezayir’de de konuşuluyor. Hasaniye dilinin yabancılar tarafından hemen hiç konuşulmamasının nedeni hemen her Hasaniye anadiline sahip kişi kendini Arap olarak kabul ediyor ve Fasih Arapça da biliyor. Örneğin milyon şair ülkesi olarak bilinen Moritanyalılar ana dilleri olmamasına rağmen Arapça’yı en doğru konuşanlar olarak tanınmakta.

Hasaniye konuşan gençler derslikte.

Yeni İbranice

10 milyon kişinin konuştuğu Yeni İbranice hiç konuşanı olmayan 20. yüzyılın başlarında dilbilimciler tarafından eski İbrani dili esas alınarak yeniden tasarlandı ve ana dilleri Yahudi Almancası Yidiş dili ya da Slav dilleri olan Siyonist yerleşimcilere öğretildi. İsrail olarak bilinen Yahudi oluşumunun resmi dili olması ve insanların anadili haline gelmesi için 1950’li yıllarda bir İbranice edebiyatı oluşturuldu ve bu dilde hikaye, roman, şiir yazanlara teşvikler verildi. Bugün Yahudi devletinde Yahudiler arasında eskiden hakim olan Yidiş, Arapça, İspanyolca ve Rusça yerini Yeni İbraniceye bırakmakta.

Batı Şeria’da bir Siyonist yerleşimci çocuğuna eğitim veriyor.

Tigrinya Dili

10 milyon kişi tarafından konuşulan Tigrinya resmi bir dil değil ancak Eritre ve Etiyopya’nın Tigray bölgesinde yaygın olarak konuşulmakta. Tigray bir dönem Etiyopya’da önemli ağırlıkta bir eyaletti ve savaşçı militan sosyalist örgütleri başkentte siyasi güce sahipti. Ancak son iki yılda durum değişti, merkezi gücü artırmak isteyen Abiy Ahmed hükümeti Tigraylıların bu imtiyazlarını kaldırdı ve bu da militan grupların başlattığı bir iç savaşa yol açtı. Dolayısıyla bu dili konuşan halk kitleleri merkezi hükümet ve komünist militanlar arasında zorluk içinde yaşamlarını sürdürme çabasında.

İç savaş nedeniyle yollara düşen bir Tigraylı aile.

Malta dili

600 binden az sayıda konuşanı olmasına rağmen Akdeniz’de Tunus ile İtalya arasındaki bir ada devlet olan Malta’nın resmi dili ve AB’nin yazışma dillerinden biri. Malta dili bir zamanlar buraya yerleşmiş Müslüman Arapların Misyonerler ve Malta Şövalyeleri tarafından Hristiyanlaştırılması ardından İtalyanca kelimelerin eklenmesiyle ve Latin alfabesiyle yazılarak oluşturulmuş bir dil.

Maltalı gençler bir eğlence sonrasında.

Etiyopya dilleri

Yukarıda bahsedilen 70 milyon konuşana sahip Amhari ve Tigrinya dilleri dışında da milyonlarca kişinin konuştuğu Arapça ve İbranice’ye akraba Sami dilleri var.

Gurage Dilleri

Etiyopya’da yaklaşık 4 milyon konuşana sahip bu dil ailesi içinde, bu ülkede kullanılan diller var. Sebat Bet Gurage ülkede 1,5 milyon kişinin ana dili. Silt’e de 1 milyon kişişye sahip. Soddo 350 bin kişi tarafından konuşulmakta. Bu dil konunşanlar Hristiyan ağırlıklı olduğundan dillerine Hristiyanların dili anlamına gelen Kistine de diyorlar. İnor da 300 bin konuşana sahip. Bunların dışında da küçük grupların konuştuğu Zay ve benzeri diller de bulunuyor. Bazıları Gurage dillerinin yerel dillerle Arapça konuşan Müslümanların kaynaşmasıyla oluştuğunu öne sürmekte.

Gurage konuşan topluluk mensubu gençler.

Diğer Etiyopya Sami dilleri

Tigre dili yine Eritre ve Tigray’da konuşuluyor ancak Tigrinya dilinden farklı. Bu dil eski Habeş dili olan Geez diline en yakın dil olarak sayılmakta ve 1-2 milyon insan arasında konuşanı var. Meskan 200 bin, Harari 50 bin, Argoba 50 bin kişi tarafından konuşulmakta.

Harari toplumu üyeleri.

Yaşayan Arami Dilleri

Yaklaşık 3 milyon kişi yaşayan Arami dillerini ya da Süryani dillerini konuşmakta. Bu diller Eski Süryanice ya da Asur dilinden değil bir zamanlar bölgede ortak dil olan Arami dilinden gelmekte. Bu dilleri konuşanları büyük bölümü Hristiyan ya da Yahudi.

Süryanice

Süryanice, Türkiye, Suriye, Irak, İsveç ve diğer Avrupa ülkelerinde yarım milyon kişinin ana dili. Süryaniler, Ppalığa bağlı ancak kendi içinde bağımsız olarak bilinen bir Hristiyan mezhebine bağlı ve dini eğitimlerini de bu dilde alıyorlar. İlaveten bölgede genel Süryanice’den farklı özelliklerdeki Turoyo dili var. Bu da 100 bin kişi tarafından, Siirt ili ve buradan Avrupa’ya göç edenler arasında biliniyor.

Süryani gençler.

Keldanice

Keldaniceyi Suriye, Irak, Türkiye ve Avrupa’da yaklaşık çeyrek milyon kişi konuşuyor. Keldaniceyi konuşan Keldaniler yine Papa’ya bağlı bir Katolik mezhebi olmasına rağmen Süryani mezhebinden farklı özelliklerde dini yapıları bulunuyor.

Keldani toplumu üyeleri halay çekerken.

Yahudi Süryanicesi

Hulaulá adı da verilen İran Musevilerinin dilini konuşan yaklaşık 350 bin kişi var. Bunun dışında bugün Kürtlerin yaşadığı bölgelerde Kürt Yahudileri olarak da bilinen pek çok grubun ana dili. Lişana (lisan) olarak anılan bu diller arasında Zaho Yahudilerinin dili Deni, Yüksekova ve Başkale Yahudilerinin dili Didán, Erbil Yahudilerinin dili Noşan, unutulma sürecine giren Barzani Yahudi dili en fazla 6 bin konuşanı olan diller. Bunlar bugün daha çok son yıllarda İsrail’e göç etmiş Kürt Yahudilerince yaşatılmaya çalışılıyor.

Kürt Yahudi toplumundan gençler İsrail’de halay çekerken.

Güney Arabistan Dilleri

Arabistan’ın güneyinde yer alan Yemen, Umman ve Suudi Arabistan sınırları içindeki bölgelerde Arapça’dan farklı bazı eski yerel diller çoğu gçebe olan yaklaşık 350 bin kişi kullanılmaya devam edilmekte. Bunlar arasında Mehri 200 bin,  Şehri 70 bin konuşana sahip. Yemen’e bağlı bugün Sokotro adasının dili olan Sokotri dili konuşan 70 bin kişi bulunuyor. Yemen ve Umman arasındaki uçsuz bucaksız uzak topraklarda kendi başına yaşayan kabilelerin Harsusi, Hobyot, Basari gibi yapısal farklılıklara sahip dilleri ise artık bin kişinin altında kişi tarafından konuşulmakta. Bunların hiçbiri Arapça Lehçesi kategorisine girmeyecek kadar değişik diller.

Dini ya da kültürel Sami dilleri

Yukarıda yaşayan Sami dilleri dışında artık günlük hayatta kullanılmasa da ibadetlerde ya da kültürel okumalarda kullanılan ve bilinen bazı diller de var. Bunların en önemlilerinden biri Eski Habeşçe olarak da bilinen Geez dili, Etiyopya Ortodoks Mezhebinin ibadet dili. Tevrat İbranicesi dindar Yahudiler tarafından ibadetlerde kullanılmakta ancak bunun bir de bir avuç kişi kalan ve Talmud adlı kitabı reddettikleri için ana akım Yahudilerce dindaş sayılmayan Samiri Yahudilerce bilinen farklı bir lehçesi ya da okuma biçimi de var. Arami dili Ahd-i Atik’in bazı bölümlerinin dilil olduğu için hem Yahudiler hem de bazı Hristiyan gruplarca dini diller arasında görülmekte. İran’da kullanılan Eski Manda dili de Arami dilinin bir zamanlar İran İmparatorluklarında resmi dil olduğu devirlerden kalma bir kültürel dil. Bu dillerin okullarda eğitimi verilmesine rağmen günlük hayatta kulanımı yok.

Samiri Yahudiler kendi inançlarına göre vakit namazı kılarken.